पाचाडातील राजमाता जिजाऊ वाडा , इतिहासाचा साक्षीदार की उपेक्षेचा बळी?

 

 

अलिबाग| उमाजी म. केळुसकर| महाराष्ट्राच्या इतिहासात ‘रायगड किल्ल्या’ला अनमोल स्थान आहे आणि त्याच्या पायथ्याशी वसलेले पाचाड गाव हे देखील तितकेच महत्त्वाचे आहे. शिवछत्रपतींनी त्यांच्या लाडक्या मातोश्रींसाठी पाचाड येथे एक वाडा बांधून दिला. आजही या वाड्याचे अवशेष आपल्याला दिसतात, पण ते केवळ ढासळलेल्या भिंती आणि कोसळलेल्या छपरांमधून दिसणार्‍या उपेक्षेची कहाणी सांगत आहेत.

 

ज्या भूमीवर हिंदवी स्वराज्याची प्रेरणा असणार्‍या राजमातेने अखेरचा श्वास घेतला, ज्या मातीने शिवछत्रपतींच्या पृथ्वीमोलाच्या अश्रूंना सामावून घेतले, त्या पवित्र स्थळाची आज झालेली ही पडझड म्हणजे आपल्या व्यवस्थेच्या तोंडाला फासलेलं काळं आहे. सोबतच तत्कालीन विहीर आणि जिजाऊसाहेबांची समाधी देखील येथेच आहे. तिथून रायगडाचे भव्य टकमक टोक स्पष्ट दिसते, जणू काही त्याकाळी तो मातृभक्त राजा याच टकमक टोकावरुन आपल्या मातोश्रींच्या वाड्याकडे आदराने नतमस्तक होत असावा.

 

राज्याभिषेकानंतर अवघ्या नऊ दिवसांनी जिजाऊसाहेबांनी याच पाचाडमध्ये देह ठेवला. त्या क्षणी या भूमीवर शिवछत्रपतींच्या डोळ्यातून पृथ्वीमोलाचे अश्रू सांडले असतील. या परिसराला त्यामुळेच हळव्या नात्यांचा आणि असीम त्यागाचा परिसस्पर्श लाभला आहे. पाचाड खेरीज कोंझर, रायगडवाडी, छत्री निजामपूर, कावल्या बावल्याची खिंड यांसारख्या गावांनी आणि ऐतिहासिक खुणांनी रायगडाला वेढले आहे, जे या प्रदेशाच्या समृद्ध इतिहासाची साक्ष देतात.

 

पाचाड येथील जिजाऊंच्या वाड्याचे आज केवळ काही अवशेषच शिल्लक आहेत. भिंती ढासळल्या आहेत, छप्पर कोसळले आहे आणि या वास्तूंना वेगाने झिजवणार्‍या नैसर्गिक घटकांचा मारा सोसावा लागत आहे. वाड्याच्याभोवती वाढलेली अनावश्यक झुडपे आणि गवत यामुळे परिसर अधिकच दुर्लक्षित दिसतो. ज्या तटबंधांनी एकेकाळी या वाड्याला संरक्षण दिले असेल, तेही आज जीर्ण झाले आहेत. वाड्याच्या काही भागांमध्ये केवळ दगडी पाया आणि काही अर्धवट भिंतीच उभ्या आहेत, ज्या आपल्या गौरवशाली इतिहासाची मूकपणे साक्ष देत आहेत.

 

तक्याची विहीर आजही अस्तित्वात असली तरी तिच्या देखभालीकडेही म्हणावे तितके लक्ष दिले जात नाही. विहिरीच्या काठांवर झाडे उगवली आहेत आणि तिचे पाणीही म्हणावे तितके स्वच्छ नाही. जिजाऊसाहेबांच्या समाधी परिसराची देखभाल केली जात असली तरी वाड्याच्या तुलनेत तीही अपुरीच आहे. हा संपूर्ण परिसर एक ऐतिहासिक महत्त्व असलेला वारसा असूनही त्याला पर्यटनस्थळाचा किंवा राष्ट्रीय स्मारकाचा दर्जा देऊन योग्य प्रकारे जतन केले जात नाही, ही केवळ खेदाची नाही तर संतापाची बाब आहे.

 

या पडझडीची अनेक कारणे आहेत. सर्वात महत्त्वाचे कारण म्हणजे शासकीय उदासिनता आणि निधीचा अभाव.पुरातत्व विभाग किंवा स्थानिक प्रशासनाकडून या स्थळाच्या संवर्धनासाठी आणि दुरुस्तीसाठी पुरेसा निधी उपलब्ध केला जात नाही. केवळ दिखाव्यापुरती डागडुजी केली जाते आणि त्यानंतर पुन्हा दुर्लक्ष केले जाते. दुसरे कारण म्हणजे स्थानिक पातळीवरील अनास्था. स्थानिकांना या वारशाचे महत्त्व असले तरी, त्याच्या संरक्षणासाठी आणि संवर्धनासाठी आवश्यक असलेले सामूहिक प्रयत्न होताना दिसत नाहीत.

 

याशिवाय, हवामान आणि नैसर्गिक घटक देखील या पडझडीला कारणीभूत आहेत. पाऊस, वारा, उन या नैसर्गिक घटकांमुळे वाड्याच्या अवशेषांची सातत्याने झीज होत आहे. देखभालीअभावी ही झीज अधिकच वाढत आहे. पर्यटकांची बेजबाबदार वागणूक देखील काही प्रमाणात या पडझडीस कारणीभूत ठरते. काही पर्यटक या ऐतिहासिक अवशेषांवर नावे कोरतात किंवा कचरा करतात, ज्यामुळे या वास्तूंचे आणखी नुकसान होते. या पडझडीचे दूरगामी परिणाम आहेत. जर हा ऐतिहासिक ठेवा असाच दुर्लक्षित राहिला, तर एक दिवस तो पूर्णपणे नष्ट होईल. आपल्या पुढच्या पिढ्यांना जिजाऊसाहेब आणि शिवछत्रपती यांच्यातील पवित्र नाते आणि त्यासंबंधीची ऐतिहासिक स्थळे केवळ पुस्तकातूनच अभ्यासावी लागतील.

 

प्रत्यक्ष जाऊन इतिहास अनुभवण्याची संधी त्यांना मिळणार नाही. हा केवळ एका वाड्याचा प्रश्न नाही, तर तो आपल्या सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक ओळखीचा प्रश्न आहे, ज्याला आपल्या राज्यकर्त्यांनी कवडीमोल ठरवले आहे. राजमाता जिजाऊंच्या पाचाड येथील वाड्याचे आणि तेथील संपूर्ण परिसराचे संवर्धन करणे ही काळाची गरज आहे, आणि सरकारची नैतिक जबाबदारीही! यासाठी तातडीने काही उपाययोजना करणे आवश्यक आहे: या स्थळाला राष्ट्रीय स्मारक म्हणून घोषित करून केंद्र आणि राज्य सरकारच्या पुरातत्व विभागाने याच्या संवर्धनाची जबाबदारी घ्यावी.

 

यामुळे निधीची उपलब्धता वाढेल आणि संवर्धनाचे काम अधिक प्रभावीपणे होईल. तज्ज्ञ पुरातत्वशास्त्रज्ञ आणि इतिहासकारांच्या मदतीने या वाड्याच्या मूळ रचनेचा अभ्यास करून एक विस्तृत संवर्धन आराखडा तयार करावा. या आराखड्यानुसार टप्प्याटप्प्याने दुरुस्ती आणि जीर्णोद्धाराचे काम करावे. संवर्धन झाल्यानंतर या स्थळाच्या कायमस्वरूपी देखभालीची व्यवस्था करावी. यासाठी प्रशिक्षित कर्मचारी नियुक्त करावेत जे नियमितपणे परिसराची स्वच्छता आणि देखभाल करतील. स्थानिक लोकांना, शाळा-महाविद्यालयातील विद्यार्थ्यांना आणि पर्यटकांना या स्थळाचे ऐतिहासिक महत्त्व समजावून सांगावे.

 

त्यांना या वारशाच्या संवर्धनासाठी सहभागी होण्याचे आवाहन करावे. या स्थळाला केवळ धार्मिक किंवा ऐतिहासिक महत्त्व न देता, पर्यटनदृष्ट्याही विकसित करावे. परंतु, हे करताना संवर्धनाच्या नियमांचे पालन केले जाईल याची काळजी घ्यावी. माहिती केंद्रे, स्वच्छतागृहे, पिण्याच्या पाण्याची सोय यांसारख्या मूलभूत सुविधा उपलब्ध करून द्याव्यात. पाचाड आणि आसपासच्या गावांतील लोकांना या संवर्धन कार्यात सहभागी करून घ्यावे. त्यांना या वारशाचे मालक म्हणून जबाबदारी घेण्यास प्रोत्साहित करावे.

 

केवळ शासकीय निधीवर अवलंबून न राहता, देणग्या आणि सीएसआर फंडातून निधी संकलित करण्यासाठी मोहीम राबवावी. राजमाता जिजाऊंचा पाचाड येथील वाडा हे केवळ दगडी अवशेष नाहीत, तर ते आपल्या इतिहासाचे एक जिवंत प्रतीक आहे. हा वारसा जपण्याची आणि पुढच्या पिढ्यांपर्यंत पोहोचवण्याची जबाबदारी आपल्या सर्वांची आहे. जर आपण आजही जागे झालो नाही आणि या उपेक्षित वारशाकडे लक्ष दिले नाही, तर भविष्यात आपली ऐतिहासिक ओळख पुसली जाण्याची भीती आहे. तेव्हा, आता वेळ न गमावता, या पवित्र स्थळाचे संवर्धन करण्यासाठी सरकारने लवकरात लवकर ठोस पावले उचलावीत, अन्यथा इतिहास त्यांना कधीच माफ करणार नाही!