वटपौर्णिमा : परंपरा, पर्यावरण, प्रेम, प्रार्थना

 

 

अलिबाग | उमाजी म. केळुसकर | वटपौर्णिमा, हिंदू संस्कृतीतील एक महत्त्वाचा आणि भावनिक सण. ज्येष्ठ महिन्याच्या पौर्णिमेला साजरा होणारा हा सण, स्त्रियांच्या अखंड सौभाग्याची आणि दीर्घायुष्याची कामना करण्याचा दिवस म्हणून ओळखला जातो. या दिवशी विवाहित स्त्रिया वटवृक्षाची पूजा करतात, त्याला सूत गुंडाळतात आणि आपल्या पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी प्रार्थना करतात. हा केवळ एक धार्मिक विधी नसून, निसर्गाप्रती कृतज्ञता व्यक्त करण्याचा आणि कुटुंब-नात्यांमधील अतूट बंध दृढ करण्याचा एक सुंदर सोहळा आहे.

 

वटवृक्ष हा भारतीय संस्कृतीत अत्यंत पवित्र मानला जातो. या वृक्षाला कल्पवृक्ष असेही म्हटले जाते, कारण तो अनेक देवतांचा निवासस्थान असल्याचे मानले जाते. ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश या त्रिमूर्तींचा वास वटवृक्षात असतो अशी श्रद्धा आहे. वडाचे आयुष्य खूप मोठे असते, तो अनेक वर्षे जगतो आणि म्हणूनच स्त्रिया वडाच्या दीर्घायुष्याप्रमाणे आपल्या पतीलाही दीर्घायुष्य लाभावे अशी कामना करतात.

 

वडाच्या पारंब्या त्याच्या विस्ताराचे आणि स्थैर्याचे प्रतीक आहेत, जसे कुटुंब आणि नाती विस्तारत जातात, पण त्यांची मुळे घट्ट रुजलेली राहतात वटपोर्णिमेच्या दिवशी स्त्रिया सकाळी लवकर उठून स्नान करतात, नवीन वस्त्र परिधान करतात आणि सोळा शृंगार करतात. पूजेसाठी आवश्यक असलेले साहित्य, जसे की पाच फळे, मिठाई, नारळ, हळद-कुंकू, अक्षता, सुपारी आणि कापसाचे सूत घेऊन वडाच्या झाडाजवळ जातात. वडाला पाणी घालून, हळद-कुंकू लावून, अक्षता वाहून पूजा केली जाते. त्यानंतर वडाच्या खोडाभोवती सूत गुंडाळले जाते, काही ठिकाणी सात फेर्‍या मारल्या जातात तर काही ठिकाणी १०८ फेर्‍या मारण्याची प्रथा आहे.

 

प्रत्येक फेर्‍यासोबत पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी आणि उत्तम आरोग्यासाठी प्रार्थना केली जाते. यावेळी स्त्रिया अखंड सौभाग्य लाभो, जन्मोजन्मी हाच पती मिळो अशी मनोकामना करतात. पूजा झाल्यानंतर वडाला नैवेद्य दाखवला जातो आणि नंतर स्त्रिया एकमेकींना वाण देतात, ज्यात सहसा बांगड्या, टिकल्या, गजरे किंवा लहान भेटवस्तू असतात. या सणामागे एक पौराणिक कथा आहे. सावित्रीने आपल्या पती सत्यवानाचे प्राण यमदेवाकडून परत आणले, ती कथा वटपोर्णिमेशी जोडलेली आहे. सत्यवान अल्पायुषी होता आणि त्याला लवकरच मृत्यू येणार होता.

 

सावित्रीने आपल्या पतीच्या मृत्यूची वेळ कळल्यावर वटवृक्षाखाली बसून यमदेवाची आराधना केली. जेव्हा यमदेव सत्यवानाचे प्राण घेऊन गेले, तेव्हा सावित्रीने त्यांच्या मागे जाऊन आपल्या पतीचे प्राण परत मिळवण्यासाठी कठोर तपस्या केली आणि यमदेवाला आपल्या पतिव्रत्याच्या शक्तीने प्रसन्न केले. यमदेवाने प्रसन्न होऊन सत्यवानाचे प्राण परत दिले. ही घटना वटपौर्णिमेच्या दिवशी घडली होती, म्हणूनच स्त्रिया सावित्रीसारखेच आपल्या पतीच्या आयुष्यासाठी आणि संरक्षणासाठी वडाची पूजा करतात.

 

ही कथा स्त्रीच्या निष्ठेचे, धैर्याचे आणि पतिव्रत्याचे प्रतीक आहे. आजच्या आधुनिक युगात वटपोर्णिमेसारख्या सणांचे महत्त्व काय? केवळ धार्मिक विधी म्हणून याकडे पाहण्याऐवजी, या सणात दडलेले सामाजिक आणि पर्यावरणीय संदेश समजून घेणे आवश्यक आहे. वटवृक्ष हा पर्यावरणासाठी अत्यंत महत्त्वाचा आहे. तो मोठ्या प्रमाणात कार्बन डायऑक्साइड शोषून घेतो आणि ऑक्सिजन बाहेर टाकतो, ज्यामुळे पर्यावरणाचे संतुलन राखले जाते. वडाची मुळे जमिनीची धूप थांबवतात आणि भूजल पातळी वाढण्यास मदत करतात.

 

या सणाच्या निमित्ताने स्त्रिया वडाच्या झाडाजवळ जातात, त्याची पूजा करतात, ज्यामुळे नकळतपणे वृक्षारोपणाचे आणि वृक्षसंवर्धनाचे महत्त्व अधोरेखित होते. हा सण आपल्याला निसर्गाशी जोडून ठेवतो आणि पर्यावरणाच्या संरक्षणाची आठवण करून देतो. सामाजिक दृष्टिकोनातून, वटपोर्णिमा हा स्त्रियांना एकत्र आणणारा एक सोहळा आहे. या दिवशी स्त्रिया एकत्र जमतात, एकमेकींशी गप्पा मारतात, दुःखसुख वाटून घेतात. शहरी जीवनात जिथे अनेकदा शेजार्‍यांशीही संबंध तुटलेले असतात, तिथे असे सण सामुदायिक एकोपा आणि आपुलकी वाढवण्यास मदत करतात.

 

स्त्रियांच्या मनात आपल्या कुटुंबासाठी, विशेषतः पतीच्या आरोग्यासाठी आणि दीर्घायुष्यासाठी असलेली तळमळ या सणातून व्यक्त होते. काही लोक याला स्त्रीच्या पारतंत्र्याचे प्रतीक मानतात, पण खरे पाहता, हा सण स्त्रीच्या शक्तीचे, तिच्या निष्ठेचे आणि आपल्या कुटुंबाप्रती असलेल्या तिच्या अतूट प्रेमाचे प्रतीक आहे. अर्थात, काळाच्या ओघात अनेक गोष्टी बदलल्या आहेत. काही ठिकाणी या सणाचे स्वरूप बदललेले दिसते.

 

काही महिला आता वडाची फांदी तोडून घरी पूजा करतात, जे पर्यावरणाच्या दृष्टीने योग्य नाही. त्यामुळे, या सणाचे पावित्र्य जपतानाच, निसर्गाला हानी पोहोचणार नाही याची काळजी घेणे आवश्यक आहे. शक्य असल्यास, स्त्रियांनी सार्वजनिक ठिकाणी असलेल्या वटवृक्षाजवळ जाऊन पूजा करावी किंवा सोयीनुसार वडाचे रोपटे लावून त्याची जोपासना करावी. वटपोर्णिमा हा केवळ एक सण नाही, तर तो आपल्या संस्कृतीचा, निसर्गाशी असलेल्या आपल्या नात्याचा आणि स्त्रीशक्तीच्या जागरणाचा एक सुंदर आविष्कार आहे. तो आपल्याला आठवण करून देतो की, नातेसंबंधांमध्ये आदर, प्रेम आणि निष्ठेचे महत्त्व किती मोठे आहे. या सणाच्या निमित्ताने आपण आपल्या जुन्या परंपरांचा आदर करत, पर्यावरणाचे महत्त्व लक्षात घेऊन आणि नात्यांमधील गोडवा जपत पुढे जाणे आवश्यक आहे.