निसर्ग रक्षणाची ही कसली शिक्षा ?
Total Views |
उमाजी म. केळुसकर | ज्येष्ठ पत्रकार | सह्याद्रीच्या दर्याखोर्यात निसर्ग संवर्धनाचा वसा घेतलेल्या सयाजी शिंदे यांच्या सह्याद्री देवराईवर अलीकडेच झालेला आघात हा केवळ वृक्षांचा नाश नसून तो मानवी संवेदनेचा पराभव आहे. देवराई ही संकल्पना आपल्या पूर्वजांनी श्रद्धेच्या माध्यमातून निसर्ग टिकवण्यासाठी निर्माण केली होती, जिचे पुनरुज्जीवन सयाजी शिंदेंनी बीड जिल्ह्यातील पालवन येथील ओसाड डोंगरावर हजारो झाडे लावून केले. मात्र, ज्या हातांनी या वृक्षांचे संगोपन व्हायला हवे होते, त्याच मानवी हलगर्जीपणामुळे किंवा विकृत मानसिकतेमुळे ही नंदनवने वारंवार जळून खाक होत आहेत.
हा केवळ एका वनराईचा अंत नसून, येणार्या पिढ्यांच्या शुद्ध हवेचा आणि पाण्याच्या स्त्रोतांचा विनाश करणारा भयंकर इशारा आहे. निसर्गाला देव मानण्याची आपली संस्कृती असताना, प्रत्यक्षात मात्र आपण आपल्या हातातील आगकाडीने पर्यावरणाचे अस्तित्वच धोक्यात आणत आहोत. सयाजी शिंदे यांच्या अस्वस्थतेमागे असलेली ही सामाजिक उदासीनता आणि राजकीय अनास्था ही आजच्या काळातील सर्वात मोठी शोकांतिका ठरत आहे.
म्हणूनच, ही जळणारी देवराई केवळ झाडांची राख नाही, तर ती आपल्या विवेकबुद्धीला विचारलेला एक टोकदार सवाल आहे. निसर्ग हा मानवाचा सखा आहे, हे आपण केवळ पुस्तकी धड्यांपुरते मर्यादित ठेवले आहे. मात्र, जेव्हा एखादा माणूस अभिनयाची झूल बाजूला सारून मातीशी नाते सांगतो आणि बीडसारख्या दुष्काळी भागातील डोंगरांच्या कुशीत हजारो वृक्षांचे नंदनवन फुलवतो, तेव्हा त्या कार्याला खर्या अर्थाने देवराई हे नाव सार्थ ठरते.
देव आणि राई या शब्दांचा मेळ म्हणजे जिथे मानवी हस्तक्षेपाला बंदी असते आणि निसर्गाचे चक्र मुक्तपणे फिरत असते असे रान. आपल्या पूर्वजांनी ही संकल्पना अत्यंत चातुर्याने मांडली होती. कायद्यापेक्षा भीती आणि श्रद्धेचा धाक मोठा असतो, हे ओळखून त्यांनी काही विशिष्ट जंगले देवाच्या नावाने राखून ठेवली. तिथे झाडाची फांदी तोडणेही पाप मानले जाई. हीच श्रद्धा आणि भक्ती सयाजी शिंदे यांनी आधुनिक काळात बीडच्या मातीत रुजवली. त्यांनी दगडाच्या देवाला अभिषेक घालण्यापेक्षा जिवंत झाडाला पाणी घालण्याचे तत्वज्ञान मांडले.
पण आज ज्या प्रकारे त्यांच्या कष्टाचे हे मळे जळून खाक होत आहेत, त्यावरून आपली समाज म्हणून असलेली संवेदनशीलता पूर्णपणे हरवली आहे का, असा प्रश्न उभा राहतो. बीडच्या पालवन येथील डोंगरांना लागलेली ही आग नैसर्गिक आहे की मानवनिर्मित, या वादात न पडता हे स्पष्ट दिसते की, ही एका विघातक मानसिकतेची आग आहे.
अनेकदा नवीन गवत चांगल्या प्रकारे यावे म्हणून डोंगराला आग लावली जाते, तर कधी शिकारीसाठी किंवा केवळ खोडसाळपणा म्हणून काडी ओढली जाते. बीडच्या रणरणत्या उन्हात आधीच निसर्गाशी दोन हात करताना झाडे जगवणे कठीण असते, त्यात अशा मानवनिर्मित आगी लावल्या जातात तेव्हा सर्व कष्ट मातीमोल होतात. येथे केवळ झाडे जळत नाहीत, तर सयाजी शिंदे आणि त्यांच्या टीमने रात्रीचा दिवस करून टँकरच्या पाण्याने जोपासलेली एक हिरवी आशा जळून खाक होते.
ही आग विझवण्यासाठी यंत्रणा धावून येण्यापूर्वीच विनाशाचा तांडव पूर्ण झालेला असतो. या दुर्घटनेमुळे निर्माण होणारी पर्यावरणीय पोकळी कधीही भरून न येणारी आहे. सयाजी शिंदे जेव्हा उद्वेगाने विचारतात की, ‘आम्ही लावतो आणि तुम्ही का जाळता?’, तेव्हा तो प्रश्न प्रत्येक निसर्गप्रेमीच्या काळजाला लागतो. देवराई ही केवळ झाडांची गर्दी नसते, तर ती जैवविविधतेची खाण असते.
तिथे अनेक दुर्मिळ पक्षी, कीटक आणि सरपटणारे प्राणी आपले घर करतात. आग लागते तेव्हा केवळ झाडे मरत नाहीत,तर हजारो जीवांचा संसार उधळला जातो. ही हानी भरून काढण्यासाठी पुन्हा दशकांचा काळ लागतो. आजच्या काळात जेव्हा आपण हवामान बदलाच्या भीषण संकटासमोर उभे आहोत, तेव्हा अशा देवरायाच आपल्याला वाचवू शकतात. या आगीमागे राजकीय हात आहे का, या प्रश्नापेक्षाही अधिक गंभीर प्रश्न हा आहे की, आपले राजकीय नेतृत्व निसर्गाबाबत इतके उदासीन का आहे? जेव्हा शहरांमधील शेकडो वर्षे जुनी झाडे विकासाच्या नावाखाली तोडली जातात, तेव्हा प्रशासन केवळकागदी घोडे नाचवते.
सयाजी शिंदे यांनी नाशिकच्या तपोवनातील वृक्षतोडीच्या वेळी घेतलेली आक्रमक भूमिका हेच दर्शवते की, व्यवस्थेला निसर्गाच्या ऱ्हासाचे काहीच सोयरसुतक उरलेले नाही. देवराई जळते तेव्हा शासन केवळ पंचनाम्याची औपचारिकता करते, पण ती आग लावणार्या प्रवृत्तींच्या मुळापर्यंत जात नाही.
जर आपण आपल्या संस्कृतीचा अभिमान बाळगतो, तर त्याच संस्कृतीने दिलेल्या देवराईच्या संकल्पनेचा अपमान का करतो? स्थानिक राजकारण्यांनी आणिप्रशासकीय अधिकार्य़ांनी अशा प्रकल्पांना केवळ फोटोपुरते महत्त्व न देता, त्यांच्या सुरक्षेसाठी ठोस पावले उचलणे गरजेचे होते. पण दुर्दैवाने, अशा घटना घडल्यावर केवळ आश्वासनांचा पाऊस पडतो आणि मूळ प्रश्न मात्र धगधगत राहतो. सयाजी शिंदे यांचे कार्य हे केवळ त्यांचे वैयक्तिक कार्य नाही, तर ती संपूर्ण राज्याची संपत्ती आहे.
त्यांनी वडाची, पिंपळाची, उंबराची आणि अशा अनेक देशी वृक्षांची लागवड करून जे पर्यावरण संतुलन राखण्याचा प्रयत्न केला, त्याला समाजाने आणि सरकारने बळ देणे गरजेचे होते. देवराईची संकल्पना केवळ श्रद्धेशी न जोडता ती जगण्याशी जोडली गेली पाहिजे. प्रत्येक गावची एक स्वतंत्र देवराई असायला हवी आणि तिची सुरक्षा ही त्या गावातील प्रत्येक नागरिकाची जबाबदारी असायला हवी.
झाड लावणे हे जितके पुण्य आहे, तितकेच ते जगवणे ही राष्ट्रीय कर्तव्य आहे. जर एखादी व्यक्ती किंवा संस्था स्वतःचा वेळ आणि पैसा खर्च करून हे उभे करत असेल, तर त्यामध्ये आडकाठी आणणारी प्रवृत्ती ही देशद्रोहापेक्षा कमी नाही. जोपर्यंत आपण निसर्गाला देव मानून त्याचे रक्षण करत नाही, तोपर्यंत निसर्ग आपल्याला साथ देणार नाही. सयाजी शिंदे यांनी दिलेला हा लढा एका व्यक्तीचा नसून तो पर्यावरणाच्या अस्तित्वाचा लढा आहे.
जळणारी झाडे हे भविष्यातील दुष्काळाचे आणि उष्णतेच्या लाटेचे संकेत आहेत. आपण वेळीच जागे झालो नाही आणि आपल्या हातातील आगकाडी विझवली नाही, तर येणारी पिढी आपल्याला कधीही माफ करणार नाही. राख झालेल्या त्या देवराया पुन्हा उभ्या राहतीलच, कारण सयाजी शिंदे आणि त्यांच्या टीमचा निर्धार पक्का आहे, पण आपल्या मनातील ही विघातक वृत्ती आपण कधी बदलणार, हा खरा प्रश्न आहे.
निसर्ग कोपला तर तो कोणालाही सोडत नाही, याचा अनुभव आपण वारंवार घेत आहोत. तरीही आपण देवरायांना लागणार्या आगीकडे दुर्लक्ष करत असू, तर आपण स्वतःच्या पायावर कुर्हाड मारून घेत आहोत. आता वेळ आली आहे की, प्रत्येक नागरिकाने देवराईला केवळ एक धार्मिक संकल्पना न मानता ती एक जीवनदायी व्यवस्था म्हणून स्वीकारावी आणि निसर्गपुत्रांच्या पाठीशी खंबीरपणे उभे राहावे. ही आग विझवण्यासाठी पाण्याचे टँकर लागतीलच, पण त्याआधी लोकांच्या मनातील उदासीनता विझवणे अत्यंत गरजेचे आहे.